ια τον άγιο Διονύσιο τον Ελεήμονα, μητροπολίτη Λαρίσης και κτίτορα της μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά των Μετεώρων, δεν διασώζονται αγιολογικά κείμενα, ακολουθίες, συναξάρια ή βίος, ούτε σημειώνεται πουθενά ημερομηνία εορτασμού της μνήμης του. Συνεπώς δεν έχουμε αναλυτικές πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του.

Εικονίζεται σε τοιχογραφία του 1627 στο αριστερό κλίτος του ναού των Αγίων Αναργύρων Τρικάλων, όπου κατά χρονολογική σειρά από αριστερά προς τα δεξιά τοιχογραφούνται επτά «άγιοι αρχιεπίσκοποι Λαρίσης»: ο άγιος Θωμάς ο Γοριανίτης (1264-1273), ο άγιος Κυπριανός ο Θαυματουργός (Οκτ. του 1318), ο άγιος Αντώνιος ο Λογιώτατος και Νέος Θεολόγος (Ιουν. 1340 – 21 Μαρτ. 1362), ο άγιος Βησσαρίων ο Πρώην (στα 1489 -90 μετατέθηκε από την Επισκοπή Δημητριάδος στη μητρόπολη Λαρίσης), ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων, ο άγιος Μάρκος ο Ησυχαστής (1499 – τέλη 1526 0 αρχές 1527) και ο άγιος Βησσαρίων του Σωτήρος (πρόκειται για γνωστό μητροπολίτη Βησσαρίωνα Β’, ιδρυτή και κτίτορα της μονής του Σωτήρος των Μεγάλων Πυλών, της γνωστής ως μονής Δουσίκου, ο οποίος αρχιεράτευσε στη Λάρισα από Μάρτ. 1527-13 Σεπτ. 1540).

 Οι επτά παραπάνω μητροπολίτες με τα ίδια ακριβώς ονόματα και την ίδια ακριβώς σειρά, όπως και στις επιγραφές της τοιχογραφίας, αναφέρονται στον ογκώδη κώδικα, υπ’ αριθμ. 59 της μονής Δουσίκου Τρικάλων, που είναι το «βρέβιον» ή ο «ιερός κώδιξ» του μοναστηρίου: Αρχιερείς Λαρισσαίοι πόσοι αγίασαν. Αναφέρονται επίσης και στον κώδικα 76 της ίδιας μονής: Ιδού σημειώ τους αγίους αρχιεπισκόπους Λαρίσσης. Ο ιερομόναχος της μονής Δουσίκου Χατζή – Γεράσιμος μας πληροφορεί επιπλέον ότι οι επτά «άγιοι αρχιεπίσκοποι» Λαρίσης ήταν τοιχογραφημένοι και στον παλαιό μητροπολιτικό ναό των Τρικάλων, του Αγίου Στεφάνου, ο οποίος κάηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα.

Ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων στην τοιχογραφία του ναού των Αγίων Αναργύρων εικονίζεται πέμπτος στη σειρά, ανάμεσα στους μητροπολίτες Λαρίσης άγιο Βησσαρίωνα τον Πρώην και άγιο Μάρκο τον Ησυχαστή. Εικονίζεται ολόσωμος, ντυμένος με τα αρχιερατικά του άμφια, σάκκο και ωμοφόριο. Με το αριστερό του χέρι κρατεί ευαγγέλιο, ενώ με το δεξιό του ευλογεί. Το κεφάλι του περιβάλλεται από φωτοστέφανο, όπως συμβαίνει με όλους τους αγίους της Εκκλησίας, και τα χαρακτηριστικά του προσώπου του διαγράφονται έντονα.

Η επιγραφή της τοιχογραφίας (Ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων αρχιεπίσκοπος [λαρίσης])  μαρτυρεί ότι ο μητροπολίτης αυτός καταξιώθηκε στη συνείδηση του πιστού ποιμνίου του και συγκαταριθμήθηκε στην τιμητική χορεία τον τοπικών αγίων της περιοχής. Ακόμη, η επωνυμία Ελεήμων που του αποδόθηκε, αποδεικνύει αναντίρρητα την πλούσια προσφορά του τόσο στο θρησκευτικό, όσο και στον κοινωνικό τομέα, ως φιλεύσπλαχνος διάκονος, σε όσους βρίσκονταν σε χαμηλή κοινωνική κατάσταση και ως παρηγορητής σε εκείνους που έπασχαν.

Με βάση τη χρονολογική σειρά των παραπάνω επτά αγίων μητροπολιτών της Λάρισας, η αρχιερατεία του αγίου Διονυσίου του Ελεήμονος, πρέπει να τοποθετηθεί μετά το 1489/90 και πριν το 1499 και οπωσδήποτε θα ήταν μικρής διάρκειας.

Γύρω στα 1499 παραιτήθηκε από το αξίωμά του και τη θέση του κατέλαβε ο άγιος Μάρκος ο Ησυχαστής. Μετά την παραίτησή του αποσύρθηκε και μόνασε στη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, της οποία υπήρξε και ο νεότερος κτίτορας. Σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή, που βρίσκεται πάνω από την είσοδο του νάρθηκα προς τον κύριον ναόν, κατά την πρώτη δεκαετία του ιστ’ αιώνα, μαζί με τον έξαρχο Σταγών ιερομόναχο Νικάνορα (†1521-22) ανήγειραν από τα θεμέλιά του το σημερινό καθολικό του Αγίου Νικολάου. Η επιγραφή γραμμένη στις 12 Οκτωβρίου του 1527, αμέσως μετά την αποπεράτωση της αγιογράφησης του καθολικού της μονής από τον περίφημο Κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη Στρελίτζα-Μπαθά αναφέρει: † ΑΝΙΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ Ο ΘΕΙΩΣ Κ(ΑΙ) ΠανΣΕΠΤΩΣ ΝΑΩΣ ΤΟΥ ΕΝΑΓΙΗΣ ΠΑΤΡΟΣ ΕΙΜΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΟΤΑΤΟΥ ΜΙΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΛΑΡΙΣΗΣ ΚΗΡ ΔΙΟΝΙΣΙΟΥ Κ(ΑΙ) ΤΟΥ ΩΣΕΙΩΤ)Α)ΤΟΥ ΕΝ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΕ(Ι)Σ ΚΗΡ ΝΙΚΑΝΩΡΟΨ Κ(ΑΙ) ΕΞΑΡΧΟΥ ΣΑΓΩΝ Κ(ΑΙ) Τ(ΩΝ) ΕΥΡΙΣΚΟΜΕΝΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ ΕΙΣΩΡΙΘΗ ΔΕ Κ(ΑΙ) ΔΙΑ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΕΥΤΕΛΟΥΣ (Κ)ΥΠΡΙΑΝΟΥ ΙΕΡΟΔΙΑΚΩΝΟΥ ΕΤ(ΟΥΣ), ζωλς’ (7036=1527) ΜΗΝΙ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ ΙΒ ΕΝ ΙΝ(ΔΙΚΤΙΩΝΙ) Α’ ΧΕΙΡ ΘΕΟΦΑΝΗ Μ(ΟΝΑ)Χ(ΟΥ) ΤΟΥ ΕΝ ΤΗ ΚΡΙΤΗ ΣΠΕΛΗΤΖΑΣ.

Στο νότιο άκρο του δυτικού τοίχου του νάρθηκα της μονής αυτής, ανάμεσα στην ένθρονη και βρεφοκρατούσα Παναγία και στον όσιο Αθανάσιο το Μετεωρίτη, εικονίζεται ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων, ολόσωμος με το μοναχική του περιβολή σε στάση δέησης. Η παράσταση φέρνει την επιγραφή: ΔΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ Θ(ΕΟ)Υ ΔΙΟΝΙΣΙΟΥ ΑΡΧΙΕΡΕΟΣ. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου παρομοιάζουν με εκείνα της τοιχογραφίας του ναού των Αγίων Αναργύρων Τρικάλων, η οποία ως μεταγενέστερη πρέπει να στηρίχθηκε στην προσωπογραφική παράσταση της μετεωρίτικης μονής.

Ωραιότατη ιστόρηση του αγίου Διονυσίου του Ελεήμονος έγινε πρόσφατα (1995) στο καθολικό της ιεράς μονής Αγίου Στεφάνου Μετέωρων, στην αριστερή παραστάδα της θύρας του κυρίως ναού. «δια χειρός Βλασίου Τσοτσώνη». Επίσης, ο ίδιος αγιογράφος στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αγίας Τριάδος Μετεώρων, ανάμεσα στους άλλους μετεωρίτες κτίτορες, έχει ιστορήσει (1994) και τον όσιο Διονύσιο, τον κτίτορα του Αναπαυσά.

Ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων μνημονεύεται σε γράμμα του Νοεμβρίου του 1541 του μητροπολίτου Λαρίσης Νεοφύτου Α’, με το οποίο επικυρώνει τις ελευθερίες και τα προνόμια της μονής Μεταμορφώσεως των Μετεώρων. Στο γράμμα του ο μητροπολίτης Νεόφυτος Α αναφέρεται και σε προκατόχους του μητροπολίτες, που μάλλον είχε και ο ίδιος γνωρίσει: «… κ(αι) εκ των αοιδίμων Π(ατέ)ρων μου εγνώρισα του τε κυρ Διονυσίου και Μάρκου, ότι αδέσποτος και ακαταδούλωτος υπάρχει η τοιαυτή μονή…». Το έγγραφο αυτό επιβεβαιώνει αναμφισβήτητα ότι ο αναγραφόμενος εδώ Διονύσιος ήταν ο άγιος Διονύσιος ο Ελεήμονας και ότι κατείχε το μητροπολιτικό θρόνο της Λάρισας αμέσως πριν τον Μάρκο τον Ησυχαστή, αφού αναγράφεται πρώτο το όνομά του και ακολουθεί του Μάρκου.

Επίσης ο Λαρίσης Διονύσιος μνημονεύεται πολλές φορές στο «Σύγγραμμα Ιστορικόν» ή «Χρονικόν των Μετεώρων», το οποίο πρέπει να γράφτηκε λίγο μετά το 1529. Σύμφωνα λοιπόν με το κείμενο αυτό ο άγιος Διονύσιος ήταν εκείνος, που πρώτος έδωσε τον τίτλο του ηγουμένου στον «πατέρα» της μονής Μεταμορφώσεως του Μετέωρου, ιερομόναχο Ιωάσαφ, ο οποίος δεν είχε καμία σχέση προς τον ομώνυμο κτίτορα της μονής βασιλέα Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγο Ιωάσαφ μοναχό, και κατόπιν τον χειροτόνησε επίσκοπο Φαναρίου. Το σχετικό χωρίο αναφέρει: εύρομεν δε και αγίαν εικόνα ούσαν υπογεγραμμένην «Δέησις του δούλου του Θεού Σεραπίωνος μοναχού, του τέκτονος και καθηγουμένου της μονής του Παντοκράτορος Χριστού του αληθινού Θεού ημών, επί έτους 1425-26». Και τούτω τω μοναχώ ουκ ασκόπως το της ηγουμενίας επεκλήτο όνομα, αλλ’ από της του τόπου τάξεως ωνομάζετο, καθώς αυτή η τάξις επεκράτησεν εως εις τον καιρόν του κυρ Ακακίου, ον και εθεασάμεθα. Εις τον αυτόν καιρόν εποίησεν ο εν ιερομονάχοις κυρ Ιωάσαφ χρόνους ιζ’, διέπων και αυτός κατά την έκπαλαι συνήθειαν ως πατήρ του Μετεώρου. Ο δε κυρ Διονύσιος ο Λαρίσσης ετίμησεν εις την ηγουμενίαν του Μετεώρου τον Ιωάσαφ τούτον και εσύστερον εποίησεν επίσκοπον Φαναρίου. Από αυτού και έως του νυν επέρασαν χρόνοι μ’ και ηγούμενοι ε’. άξιον δεν ιδείν πώς εν έτοις μ’ χρόνοις ηγούμενοι ε’ εγένοντο και ρ’ χρόνων παρωχηκότων πρότερον, ουδείς όνομα ηγουμένου εκέκτητο ουδέ εις το Μετέωρον ουδέ εις άλλην μονήν, ότι δηλονότι παρεκτός του Πρώτου της Σκήτεως του εν Δουπιάνη ουδείς άλλος ηγούμενος ωνομάζετο εν ταις Μετεώροις μοναίς απάσαις ούτω γαρ τη συνήθεια επεκράτει ότι ο Πρώτος της Σκήτεως έχει και της ηγουμενίας όνομα».

Από τότε που ο Λαρίσης Διονύσιος χειροθέτησε ηγούμενο του Μετεώρου τον ιερομόναχο Ιωάσαφ και στη συνέχεια τον χειροτόνησε επίσκοπο Φαναρίου μέχρι τότε που συντάχθηκε το κείμενο αυτό, σύμφωνα με το παραπάνω απόσπασμα είχαν περάσει μ’ (-40) χρόνια. Με δεδομένο ότι το «Σύγγραμμα Ιστορικόν» γράφτηκε λίγο μετά το έτος 1529, αφαιρώντας τα 40 αυτά χρόνια, φθάνουμε στη δεκαετίο 1490-1500, δηλαδή στη δεκαετία που μητροπολίτης Λαρίσης ήταν ο Άγιος Διονύσιος ο Ελεήμων.

Κι άλλο όμως χωρίο του «Συγγράμματος Ιστορικού» επιβεβαιώνει και συμπληρώνει την ταύτιση αυτή: «Εν υστέροις γουν ήλθεν ο Κυρός Ιωάσαφ ο Παλαιόλογος από τους Αγίου Όρους εκ της εαυτού φυγής και εζήτησεν από της αδελφής αυτού, κυράς Αγγελίνης και δεσποίνης των Ιωαννίνων, βοήθειαν και αύξησε τον ναόν του Πλατέος Λίθου, ήγουν του Μετέωρου, καθώς υπάρχει και φαίνεται… Τούτου γουν του κυρ Ιωάσαφ αιτησαμένου παρά του επισκόπου Σταγών και του Πρώτου της Σκήτεως τον πύργον της Δούπιανης, ος έστιν εις τον λίθον του Προδρόμου, επεδόθη αυτώ δια κηροδοσίας και έσχον οι Μετεωρίται το αχούριον αυτών έως εις τον καιρόν του Λαρρίσης κυρ Διονύσιου. Ο δε κυρ Διονύσιος προσποιούμενος απ’ αυτούς επικουρίαν διδούς αυτοίς ουκ ολίγην, έκτισε το αχούριον και την τράπεζαν. Αλλά και μέρος από της τοποθεσίας του Μεγίστου Νικολάου του Αναπαυσά, επιχορηγήσας δι’ ευρυχωρίαν, ως είναι δήλον, κατά τα παλαιγένη γράμματα αυτών και της Σκήτως…».

Σύμφωνα λοιπόν με το παραπάνω απόσπασμα, ο Λαρίσης άγιος Διονύσιος και κτίτωρ της μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, όταν κατά τα τελευταία χρονια της ζωής του εγκαταβίωσε εκεί ως μοναχός, παραχώρησε μέρος από τη γη της στη μονή του Μεγάλου Μετεώρου. Μόνον αυτός ο Διονύσιος ως κτίτωρ της μονής θα μπορούσε να προβεί σε μια τέτοια ενέργεια. Σημειωτέον ότι ακόμη και σήμερα η ιερά μονή Μεγάλου Μετεώρου έχει υπό την κατοχή της έναντι του αγίου Νικολάου Αναπαυσά ένα μεγάλο αγρόκτημα.

Πρόβλημα ως προς την ταύτιση του Διονυσίου προκύπτει από κάποιο άλλο χωρίο του Συγγράμματος «Εγένετο γουν ποτέ τις ονόματι Γαλακταίων όστις δια χρημάτων επισπάσας εαυτώ το της ηγουμενίας όνομα εν τοις εξωτερικοίς άρχουσι, πάντα διέφθαρεν υπό ιδιογνωμίας τα της μονής του Μετεώρου. Μόλις ουν και μετά πολλού καμάτου εξώσαντες οι αρχιερείς αυτόν, ο τε άγιος Λαρίσσης κυρ Διονύσιος και ο άγιος Νήφων ο πατριάρχης της Θεσσαλονίκης τότε ων, κατέλιπον αυτόν επί αλύτω αφορισμώ, ώσπερ νυν οραταί τυμπανίαιος, φρικτόν θέαμα, εν τοις τόποις της Άρτης, εις το Κορακονησίν».

Κατά το χωρίο αυτό, ο Λαρίσης άγιος Διονύσιος και ο πατριάρχης άγιος Νήφων ή Νύμφων, όταν ήταν μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1482-1486/7), αφόρισαν κάποιον ιερομόναχο Γαλακτίωνα, επειδή με δωροδοκίες σφετερίστηκε το αξίωμα του ηγουμένου της μονής του Μεγάλου Μετεώρου.

Όμως, στο συγκεκριμένο απόσπασμα, ο συντάκτης εσφαλμένα και από σύγχυση διατύπωσε, καθώς μάλιστα είχαν ήδη περάσει πάνω από 40  χρόνια από τότε που συνέβησαν αυτά τα γεγονότα, πως όταν ο Νήφων ήταν μητροπολίτης Θεσσαλονίκης μαζί με το Λαρίσης Διονύσιο, αφόρισαν το Γαλακτίωνα. Μάλλον αυτό θα συνέβη, όταν ο Νήφων Β’ βρισκόνταν στον πατριαρχικό θρόνο για δεύτερη φορά (1497-1498). Ώστε ο Διονύσιος του «Συγγράμματος Ιστορικού» μαζί με όλες τις άλλες ενδείξεις που αναφέρθηκαν παραπάνω, ταυτίζεται απόλυτα με τον Λαρίσης άγιο Διονύσιο τον Ελεήμονα.

Αυτές τις λίγες πληροφορίες έχουμε γύρω από τη ζωή και τη δράση του μητροπολίτου Λαρίσης Αγίου Διονυσίου του Ελεήμονος. Μετά από μια βραχύχρονη παραμονή στο μητροπολιτικό θρόνο της Λάρισας, τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όπως προαναφέρθηκε, τα έζησε ως μοναχός στο μοναστήρι του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά.

Σύμφωνα με όσα αναγράφονται στο φ. 41β του κώδικα  650της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, πέθανε στις 28 Μαρτίου του 1510, τη Μεγάλη Πέμπτη: «†εκοιμήθη ο πανιερώτ(α)τ(ος) μ(ητ)ροπολίτ(ης) λαρίσσης, κυρ διονύσιος, εν έτει ζιη’ (7018=1510), μην μαρτ(ιος), κη’ ημέρα Εη (=Πέμπτη) ήτις και τυχών η αυτ(η) Εη (=Πέμπτη) αγία κ(αι) μ(ε)γάλη, εν η τα σ(ωτη)ρια πάθη του κ(υριο)υ ημ(ων) ι(ησο)υ Χ(ριστο)υ επιτελούμ(εν) ωρα Γη τ(ης) νυκτός».

Η ίδια αναφορά, ημιτελής όμως, έχει αντιγραφεί και στον κώδικα 457 της μονής Μεταμορφώσεως των Μετεώρων: «† εκοιμήθη ο πανιερώτ(α)τα(ος) μ(ητ)ροπολίτ(η)ς Λαρίσσης, κυρ Διονύσιος, εν έτει ζιη’ (=1510), μην μαρτ(ιος) κη’ ημέρα ε’…».